Ý nghĩa trong khoảng trống trước tuổi hưu

Khi khoảng trống trước tuổi hưu hình thành, Chị Trương Thị Hiếu đã bị mất việc khi còn 46 tuổi và đã cố gắng tìm cách quay lại nhà máy để tiếp tục đóng bảo hiểm xã hội và đợi đến tuổi nghỉ hưu. Tuy nhiên, chị đã không thành công trong việc này. – Báo Chính Thống

Hai thập kỷ trước, chị Trương Thị Hiếu đã theo đuổi giấc mơ thoát khỏi hoàn cảnh nghèo khó bằng cách tham gia vào làn sóng di cư đến TP HCM, khi ngành công nghiệp giày da đang phát triển mạnh mẽ và cần nhiều lao động. Trong suốt thời gian đó, chị đã làm công nhân tại một xưởng giày và không có gia đình riêng. Mỗi tháng, chị luôn chuyển khoản tiền lương về quê Nghệ An để nuôi mẹ già và hai đứa cháu mồ côi. “Tôi xác định về già không ai trông cậy. Tôi muốn có lương hưu”, chị Hiếu giải bày.

Giấc mơ về lương hưu của chị đã vụt tan khi chị phát hiện tên mình trong danh sách nhân sự bị cắt giảm của Công ty TNHH Tỷ Hùng vào cuối năm ngoái. Khi đó, chị Hiếu chỉ còn 6 tháng nữa là đủ 20 năm đóng bảo hiểm xã hội (BHXH), đáp ứng điều kiện để chờ đến khi đủ tuổi để nhận lương hưu. Tuy nhiên, sau nhiều ngày tìm kiếm việc làm mà không thành công, chị đã nhận ra rằng “Ngoài 40 tuổi, rất khó để xin được việc làm”.

Chị Hiếu đã quyết định tự đóng BHXH để đủ điều kiện nhận lương hưu sau khi bị cắt giảm nhân sự. Bên cạnh đó, chị còn tìm kiếm thu nhập bổ sung từ việc nhặt phế liệu.”Nhưng tôi không thể nhặt ve chai đến tận tuổi hưu”, chị Hiếu nói về khoảng thời gian 14 năm tới.

Chị Đặng Thị Kim Hường mất việc ở tuổi 45 sau 10 năm làm việc tại Pouyuen Việt Nam. Sau khi bị nhiều nhà máy từ chối, chị quyết định rút BHXH một lần để giải quyết việc tài chính. Tuy nhiên, chị sẽ phải đối mặt với thời gian chờ đợi và số tiền ít ỏi khi đến tuổi hưu.

Chị Hường đã tính toán rằng nếu đóng BHXH đủ 20 năm với mức lương bình quân cả quá trình là 6 triệu đồng, chị chỉ nhận được 2,7 triệu đồng (tương đương 45% lương hưu). Mức này dưới chuẩn nghèo và rất khó đáp ứng nhu cầu cuộc sống ngày càng tăng. Nếu đóng BHXH lâu hơn, mức hưởng sẽ nâng lên tối đa 4,5 triệu đồng (tương đương 75% lương hưu). Tuy nhiên, chị không thể tìm được việc làm và cũng không đủ khả năng tự đóng BHXH.

Chị Hiếu và chị Hường đều gặp phải tình trạng thất nghiệp đột ngột khi đã qua tuổi 40 và khó tìm được việc mới, trong bối cảnh tuổi hưu còn rất xa.Tuy nhiên, họ lại có những lựa chọn khác nhau để giải quyết vấn đề này.

Đối mặt với tình trạng hết tuổi nghề trước tuổi về hưu

PGS TS Nguyễn Đức Lộc, Viện trưởng Nghiên cứu Đời sống xã hội (Social Life), đã phân tích rằng có sự chênh lệch đáng kể giữa tuổi nghề và tuổi hưu. Công nhân khi bước sang tuổi 40 thì tuổi nghề của họ đã hết, do đó họ bị các nhà máy từ chối, nhưng lại chưa đến tuổi nghỉ hưu, tạo ra khoảng trống và gây ra tình trạng lao động bơ vơ.

Việc này thường xảy ra trong các ngành nghề sử dụng lao động nặng nhọc, như là ngành may mặc. Theo khảo sát của Liên đoàn Lao động TP HCM năm 2021, độ tuổi trung bình của nữ công nhân trong ngành này là 34 tuổi, trong đó chỉ có 18% làm việc trên 43 tuổi.

Theo TS Lộc, cơ hội việc làm giảm dần khi tuổi tăng, và để đạt được lương hưu, lao động phải đáp ứng hai yêu cầu: đủ thời gian đóng bảo hiểm và đợi đến tuổi hưu theo quy định. Tuy nhiên, những thách thức này là rất khó vượt qua, đặc biệt là trước sự cám dỗ của làn sóng rút BHXH một lần đang lan rộng.

Theo thống kê của BHXH Việt Nam giai đoạn 2016-2021, trong hơn 4 triệu người nhận trợ cấp một lần, 99% là những người chủ động rời bỏ hệ thống sau khi nghỉ việc, vì chưa đủ năm đóng BHXH để đủ điều kiện hưởng lương hưu. Thay vì đợi đến tuổi nghỉ hưu, họ lựa chọn hưởng trợ cấp một lần với số tiền từ 100-200 triệu đồng.

Với nhiều lao động, họ muốn giảm tuổi nghỉ hưu để được hưởng bảo hiểm sớm hơn. Tuy nhiên, khi đưa vào phương trình cân đối quỹ, việc này trở nên khó khăn và không thể thực hiện.

“Nếu ai cũng đóng ngắn, hưởng dài, thì quỹ hưu trí sẽ lâm nguy”, ông Phạm Minh Huân, nguyên Thứ trưởng Lao động, Thương binh và Xã hội, lý giải.

Ông Huân đã phân tích rằng có hai cách để đảm bảo nguồn tài chính cho quỹ bảo hiểm. Đó là tăng mức đóng tiền bảo hiểm hoặc nâng cao thời gian tham gia và giảm mức hưởng lương hưu.

Việc tăng mức đóng cho bảo hiểm hưu trí đã không còn là giải pháp phù hợp vì mức đóng hiện tại đã rất cao, lên tới 32% lương. Thay vào đó, cách điều chỉnh công thức tính lương hưu, tuổi nghỉ hưu và mức hưởng là phương án được nhiều quỹ hưu trí trên thế giới áp dụng để đảm bảo tính ổn định của nguồn tài chính cho quỹ. Nếu vẫn duy trì quy định mức hưởng và tuổi nghỉ hưu như Luật Bảo hiểm xã hội 2006, quỹ bảo hiểm sẽ chỉ đủ để cân đối đến năm 2034-2036, theo tính toán của Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO).

Khi Luật BHXH được sửa đổi lần đầu vào năm 2014, số năm đóng tối thiểu để hưởng BHXH đã tăng từ 15 lên 20. Điều này đồng nghĩa với việc thời gian để đạt mức hưởng tối đa sẽ dài hơn. Vì vậy, tuổi về hưu phải tăng lên. Bộ Luật Lao động năm 2019 đã quy định lộ trình tăng tuổi về hưu sẽ là 62 đối với nam (năm 2028) và 60 đối với nữ (2035).

Tuy nhiên, sự thay đổi này đã gây ra lo ngại cho người lao động có thu nhập thấp khi họ mất việc ở độ tuổi trung niên, khi họ không còn trẻ nhưng chưa già, và tay nghề của họ cũng không cao, dẫn đến khó khăn trong việc tìm kiếm việc làm mới. Nhiều người đã nghĩ đến khoản tiền mà họ đã “gửi gắm” trong hệ thống bảo hiểm xã hội và đang chờ đợi để nhận lương hưu trong tương lai, với mong muốn nhận được khoản tiền lên đến hàng trăm triệu đồng.

Theo GS TS Giang Thanh Long, giảng viên cao cấp Đại học Kinh tế Quốc dân, có suy nghĩ: “Suy nghĩ rút BHXH thường chỉ xuất hiện khi người lao động không có việc làm ổn định, hoặc công việc bấp bênh, bởi khi đứng bên bờ vực mất việc làm, họ mới giật mình không có khoản tiền tiết kiệm nào làm chỗ dựa”.

Loay hoay tìm định hướng trước khoảng trống trước tuổi hưu

Với sự tăng dần của tuổi nghỉ hưu, khoảng cách giữa hiện tại và mục tiêu lương hưu của những người lao động trung niên đang ngày càng lớn. Tuy nhiên, giảm tuổi nghỉ hưu không phải là lựa chọn phù hợp, điều này khiến họ phải suy nghĩ đến việc đổi nghề nếu muốn tiếp tục đóng góp vào hệ thống an sinh. Tuy nhiên, sự lựa chọn này chưa mang lại kết quả như mong đợi.

Chị Hường đã chuyển sang kinh doanh bán đồ ăn sáng trên vỉa hè sau khi bị Công ty Pou Yuen cho nghỉ việc. Tuy nhiên, việc kinh doanh không mang lại thu nhập thuận lợi, khiến cho chị Hường phải đối mặt với sự giảm thu nhập đáng kể so với mức lương 10 triệu đồng khi còn làm công ty. Mặc dù đã cố gắng nhiều cách để xoay xở trong việc kiếm sống, chị Hường vẫn từ chối sự hỗ trợ của quỹ Bảo hiểm thất nghiệp để học nghề mới vì cho rằng “không có nghề nào phù hợp với mong muốn”.

Chị Hường không phải trường hợp hiếm. Theo thống kê của Trung tâm dịch vụ việc làm quốc gia trong ba năm qua, chỉ có chưa đến 3% trong số những người thất nghiệp được hỗ trợ học các nghề đơn giản như lái xe, nấu ăn, pha chế… Chính sách chuyển đổi nghề cũng chưa mang lại hiệu quả. Mặc dù số lượng lượt tư vấn việc làm gấp đôi so với số người đăng ký trợ cấp thất nghiệp, tỷ lệ giới thiệu việc làm cho họ vẫn chỉ ở mức thấp, khoảng 20%.

Theo đánh giá của ông Ngô Xuân Liễu, Giám đốc Trung tâm dịch vụ việc làm quốc gia, danh mục đào tạo nghề hiện tại chưa đầy đủ và còn kém hiện đại, với mức phí đào tạo khá cao, khiến cho người lao động khó có cơ hội lựa chọn. Đồng thời, các cơ sở đào tạo nghề cũng không có đủ sự quan tâm từ phía học viên do chiêu sinh không đủ.

Hiện nay, chính sách hỗ trợ học nghề của bảo hiểm thất nghiệp vẫn chỉ mới giới hạn ở các nghề sơ cấp trong khoảng một đến dưới 12 tháng với tổng chi phí không quá 4,5 triệu đồng. Tuy nhiên, chính sách này chưa thể đáp ứng nhu cầu của người lao động vì chưa hỗ trợ đào tạo ngắn hạn dưới một tháng, ví dụ như các kỹ năng mềm, và đào tạo dài hạn trên 12 tháng để chuyển đổi nghề nghiệp như trung cấp, cao đẳng nghề. Do đó, chính sách chưa thu hút được nhiều người lao động.

Ông Ngô Xuân Liễu cũng lưu ý rằng hầu hết người thất nghiệp hiện nay là những lao động phổ thông, không có bằng cấp hoặc chứng chỉ nghề chuyên môn, chiếm tỷ lệ 69%. Điều này làm cho việc họ học nghề trở nên khó khăn hơn. Họ thường không muốn dành thời gian để học nghề, chỉ quan tâm đến việc nhận được trợ cấp khi mất việc. Tâm lý chung của họ là tìm kiếm những công việc đơn giản để đảm bảo cuộc sống, và học nghề được xem như là lựa chọn cuối cùng.

GS TS Giang Thanh Long cho rằng các chính sách bảo hiểm được thiết kế để giúp đỡ người lao động tránh rơi vào tình trạng khó khăn. Nếu người lao động mất việc, chính sách trợ cấp thất nghiệp sẽ được cung cấp, sau đó sẽ có sự hỗ trợ để tìm kiếm việc làm. Nếu kỹ năng của người lao động đã lỗi thời, họ sẽ được đào tạo để chuyển sang nghề mới và tiếp tục làm việc, cùng với đó là tham gia vào hệ thống bảo hiểm xã hội. Nếu thực hiện tốt các chính sách này, người lao động sẽ dễ dàng đạt được mục tiêu lương hưu trong tương lai.

“Muốn vậy cả quy trình quản lý phải ăn khớp với nhau. Tuy nhiên, hiện nay mọi thứ dường như chưa liên thông”, ông Long chia sẻ.

Ông Long cho rằng các chính sách hỗ trợ lao động thất nghiệp cần cải thiện để bảo vệ quyền lợi của người lao động. Thực tế đang tạo điều kiện thuận lợi cho lao động rút toàn bộ số tiền BHXH một lần, đặc biệt là đối với những người đã làm việc lâu trong công ty. Thời gian hưởng trợ cấp thất nghiệp của họ kéo dài đến 12 tháng, đủ để rút toàn bộ số tiền BHXH. Nhiều người chọn làm việc thời vụ và chờ đủ 12 tháng mất việc để rút BHXH một lần.

“Quỹ bảo hiểm thất nghiệp với mục tiêu đặt ra là nâng đỡ thị trường lao động, nhưng trở thành lỗ hổng để người lao động tận dụng chờ rút bảo hiểm”, ông nói.

Tỷ lệ thất nghiệp và thiếu việc làm “Củ cà rốt”

Theo dự thảo Luật BHXH, lần sửa đổi này sẽ giảm số năm đóng để hưởng lương hưu từ 20 xuống 15, đồng thời siết chặt chính sách rút BHXH một lần. Mục đích của việc này là tăng khả năng tiếp cận lương hưu của lao động, bao gồm cả nhóm “chưa đến tuổi hưu đã hết tuổi nghề”.

Việc điều chỉnh chính sách BHXH nhằm mở rộng phạm vi hỗ trợ cho người cao tuổi hiện đang trở nên cấp bách hơn bao giờ hết. Từ năm 2020 đến nay, tỷ lệ thất nghiệp và thiếu việc làm trong nhóm trên 50 tuổi đã có xu hướng tăng cao. Theo thống kê của Tổng cục Thống kê, tỷ lệ thất nghiệp của nhóm này đã tăng gấp đôi lên 1,86% vào năm 2021 (so với 0,99% năm trước đó). Tương tự, tỷ lệ thiếu việc làm của nhóm này cũng tăng từ 0,81% vào năm 2019 lên 1,36% vào năm 2020.

Tuy nhiên, theo các chuyên gia, chính sách này chưa đủ để giải quyết tâm lý “nước xa không cứu được lửa gần” của người lao động.

“Để người lao động ở lại với hệ thống không chỉ dùng cây gậy là tìm cách hạn chế rút BHXH một lần mà phải có cả củ cà rốt”, ông Nguyễn Hải Đạt, điều phối quốc gia chương trình An sinh xã hội (ILO tại Việt Nam), nói.

Theo ông Đạt, một trong những “củ cà rốt” đầu tiên là tăng cường phúc lợi hỗ trợ cho người lao động trong trường hợp mất an ninh thu nhập. Dữ liệu từ Bảo hiểm xã hội Việt Nam cho thấy rằng, hai nguyên nhân phổ biến dẫn đến việc rút BHXH một lần là mất việc làm và sinh con. Khoản hỗ trợ này thường được sử dụng để thay thế các chế độ bảo hiểm xã hội hiện tại chưa đáp ứng được nhu cầu của người lao động.

Theo chuyên gia, “củ cà rốt” thứ hai mà hệ thống bảo hiểm xã hội cần cung cấp là hỗ trợ chuyển đổi nghề. Điều này đòi hỏi cải thiện chương trình đào tạo và dịch vụ hỗ trợ tìm kiếm việc làm trong chương trình bảo hiểm thất nghiệp.

Ông Đạt cho rằng, khẳng định rằng việc người trên 40 tuổi không phù hợp với yêu cầu công việc trong nhà máy sản xuất là một vấn đề của thị trường lao động. Người lao động có sức khỏe và trong độ tuổi cho phép vẫn có thể làm những công việc phù hợp, và nhà nước cần có chính sách hỗ trợ và đào tạo để giúp họ thích nghi với thị trường lao động. Tuy nhiên, ông cũng nhấn mạnh rằng khi cải cách BHXH, cần kết hợp với các chính sách kinh tế và việc làm để đảm bảo an sinh xã hội và phát triển bền vững cho đất nước.

Theo ông Lộc, nhóm lao động trung niên ở Việt Nam đang đối mặt với những thách thức giống như Hàn Quốc 24 năm trước. Hàn Quốc đã thành lập Quỹ Lao động vào năm 1999 để giúp nhóm này “trở lại mạnh mẽ”. Quỹ được tài trợ từ ngân sách, đóng góp của các tổ chức xã hội, doanh nghiệp, cá nhân và lợi nhuận từ đầu tư quỹ. Từ đó, Quỹ cung cấp các chương trình hỗ trợ vốn, đào tạo nghề và chăm sóc sức khỏe cho nhóm lao động yếu thế.

“Cần thêm các thực hành theo phương châm ‘bù đắp nhiều hơn, thu vừa đủ’ để làm sống động lại thị trường lao động”, ông Lộc nói.

Quỹ Bảo hiểm thất nghiệp hiện nay tại Việt Nam có kết dư lớn, ở một thời điểm gần đây đã lên đến gần 90.000 tỷ đồng. Mục tiêu của quỹ là hỗ trợ thị trường lao động và nâng đỡ người lao động, tương đương với quỹ Lao động Hàn Quốc. Vì vậy, hiện nay quỹ cần thực hiện đúng vai trò của mình và phải có chính sách rõ ràng hơn đối với nhóm lao động trên 40 tuổi, để giúp họ trở lại thị trường lao động.

Hiện nay, pháp luật cũng đã đặt ra nhiều rào cản kỹ thuật để ngăn chặn việc sa thải lao động, đặc biệt là với nhóm lao động trung niên và cao tuổi. Tuy nhiên, thực tế cho thấy, việc mất việc của nhóm lao động này vẫn diễn ra thường xuyên và khó khăn trong việc quay trở lại thị trường lao động, đặc biệt là với những lao động nữ.

Chủ tịch Liên đoàn lao động TP HCM Trần Thị Diệu Thúy đề xuất rằng nhà nước cần đặt nhiều rào cản kỹ thuật hơn để ngăn chặn tình trạng doanh nghiệp sa thải lao động thâm niên. Các giải pháp cụ thể bao gồm phân bổ và điều động lao động trên 40 tuổi cho các công việc đơn giản hơn. Ngoài ra, các ưu đãi thuế và phí cũng cần được ưu tiên cho các doanh nghiệp tuân thủ chính sách này. Tuy nhiên, vẫn cần có những nỗ lực để đảm bảo việc thực thi chính sách này một cách hiệu quả và công bằng.

Bà đề xuất học hỏi mô hình của Nhật Bản để giải quyết vấn đề việc làm cho người trung niên và người già. Nhà nước nên quy định rõ ngành nghề cần tuyển dụng lao động nhiều tuổi, thậm chí người về hưu, để không cạnh tranh với người trẻ. Ngoài ra, chính sách đào tạo nghề cho nhóm này cũng cần đáp ứng đúng kỹ năng thị trường.

Bên cạnh đó, người lao động phải chủ động nâng cao trình độ. Mỗi người cần xác định có những ngành nghề chỉ cần lao động trẻ và tính toán phương án cho mình sau tuổi 45.

Tuy nhiên, với những công nhân khó khăn như chị Hiếu, chị Hường, việc lên kế hoạch cho tương lai là điều xa vời. Họ hy vọng rằng việc làm chăm chỉ sẽ đảm bảo cho họ một công việc lâu dài và chờ đến ngày nghỉ hưu. Báo Chính Thống